1.
BANKACILIK
SEKTÖRÜNÜN DOĞUŞU
Banka kelimesi
bugünkü adını İtalyanca masa anlamına gelen‘’Banco’’ sözcüğünden almıştır. Eski
zamanlarda İtalya’ da sokak başlarına birer masa yerleştirerek, madeni
paraların ağırlıklarını tartan, ayarlarına bakan, değersiz paraları yenileriyle
değiştiren, para bozmak, paraları muhafaza etmek gibi çeşitli işler yapan
‘’sarraflar’’ bulunurmuş. Bu sarraflara XII.yüzyılda Cenova şehrinde Banker adı
verilmiştir. Eski yunanlarda kiliseler banka görevi görürken papazlar da
bankerlik yapıyorlardı.[1]
2.
BANKALARIN
GÖREVLERİ
Bankalar; Sermaye,para
ve kredi üzerine her çeşit işlemleri yapan ve düzenleyen, özel ve tüzel
kişilerin, devletin ve işletmelerin her türlü ihtiyaçlarını karşılamak üzere çalışan
bir iktisadi kuruluştur.[2]
Bankaların
iktisadi hayat içindeki en önemli fonksiyonu ise; paralarını biriktirmek için
mevduat yapanlarla, paraya ihtiyacı olan firma ve işletmeler arasında aracı
olmaktır. Bunun dışında finansal kiralama, para gönderme(havale,para
transferi),döviz alım-satımı gibi hizmetlerde de bulunurlar.[3]
3.
ÜLKEMİZDE
BANKACILIK SEKTÖRÜ
Ülkemizde
bankacılık sektörü, Avrupa’dakine benzer fakat daha yavaş bir gelişme
göstermiştir. Avrupa’da olduğu gibi ülkemizde de bankacılık faaliyetlerine
benzer ilk işlemler sarraflar tarafından yapılmaya başlanmıştır. Asıl mesleği
para ticareti olmayan sarraflar zamanla ülkemize yabancı paraların girmesiyle
yabancı paralarla Osmanlı parası arasında birbirine çevirme (bugünkü anlamıyla
bozum) işlemleri yapmaya başlamış, daha sonraları para ticaretiyle ilgili
yapılan işlemler artmış ve bankerlik mesleği ortaya çıkmıştır. Osmanlı’da bu
faaliyetler Galata Bankerleri tarafından yürütülmüştür Bunlar çoğunlukla
Levantenlerdi.* Levantenler dışında Musevi, Rum ve Ermeni bankerler de bulunmaktaydı.Galata
Bankerleri genellikle hazineye borç vermek, kambiyo işlemleri yapmak, senet
iskonto etmek, üçüncü kişilerin birikimlerini değerlendirmek gibi işler
yaparlardı. Bunlar dışında Osmanlı ülkesinde 19.yüzyılın ikinci yarısından
başlayarak yabancıların Osmanlı ülkesinde ticareti ve sermaye yatırımlarını
mali açıdan desteklemek üzere, banka şubeleri açtıkları veya Osmanlı
tabiiyetinde banka kurdukları bilinmektedir.
Ancak
Osmanlı’da 1909 sonrası ulusal bankacılık faaliyetleri hızla artmaya
başlamıştır. Kanun-i Esasinin 13. Maddesine göre Osmanlı tebaasından olanlar
tarafından, ticaret ve sanatfaaliyetleri yürütmek amacıyla her türlü şirketin
kurulmasına izin verilmiştir. Bununla beraber 02.08.1908 tarihli Hatt-ı
Hümayunun 6. fıkrasında Osmanlı tebaasından olanların ticaret maksadıyla
istediği memleketlerle ve kimselerle görüşme hakkı olduğu belirtilmişti. Bu
maddelerle tanınan haklarla ve bu dönemlerde siyasal iktidarın sahibi olan
İttihat ve Terakki Fırkasının da desteğiyle, Müslüman-Türk tüccarlar artık
ticari faaliyetler ve bankacılık alanında büyük güce sahip olan azınlıklar ve
yabancılar karşısında güçlenerek örgütlenmeye ve şirketler kurmaya başlamıştır.
Bu şirketler zamanla bankacılık faaliyetlerinde de bulunarak bankalara
dönüşmüştür.[4]
4.
OSMANLI’DA
ULUSAL BANKACILIK AKIMI VE İKİ ÖNEMLİ BANKA
Osmanlı’da
ulusal bankacılık akımının başlamasındaki başlıca sebepleri şöyle
sıralayabiliriz;
1.
Bankacılık faaliyetlerinde büyük bir alana sahip
olan azınlıkların hakimiyetini azaltarak, ulusal burjuvazi yaratmak ve ekonomik
yaşamdaki Müslüman-Türk unsurunun etkisini güçlendirmek.
2.
İngiliz ve Fransız sermayesiyle kurulan Osmanlı
Bankası’na olağanüstü yetkiler verilmiş ve Osmanlı maliyesi artık merkezi
Londra ve Paris’te bulunan bu bankanın sözünden çıkamaz hale gelmiştir.
3.
I. Dünya Savaşı yıllarında, Osmanlı’nın en çok
ihtiyacı olan dönemde, Osmanlı Bankası’ndan borç istenmiş ancak bu talep
reddedilmiştir.
4.
Osmanlı bu durum karşısında Almanya’dan borç
almak zorunda kalmış, 1914 yılında 95 milyon, 1915 yılında ise 80 milyon Mark
borç alınmıştır. Almanya yeni bir anlaşma daha yapmayı istememiş ve Osmanlı’ya
kendi emisyon bankasını kurmasını önermiştir.
5.
I. Dünya Savaşı başladığında ise Osmanlı
Devleti, Almanya yanında yer almıştır. Bu durumla birlikte Osmanlı Bankasının
yönetim merkezi olan Fransa ve İngiltere ile hasım durumuna gelmiştir.
Bütün bunların
sonucunda Osmanlı’da bir süredir var olan milli iktisat düşüncesi daha da
artmış ve milli bir banka kurma fikri ortaya çıkmıştır. İttihat ve Terakki
yönetimi sermayesi tamamen Türk olan bir bankanın kurulmasının, ülkenin
ekonomik bağımsızlığı için şart olduğunu düşünmüştür. 1916 yılında milli banka
kurma fikrini yayma çabaları başlamış ve ülkeye ‘’İktisadi Cihat’’ çağrısı
yapılmıştır.[5]
Osmanlı Devleti’nde kurulan
ulusal bankalar tarih sırasıyla şöyledir;
|
SIRA NO
|
BANKA ADI
|
KURULUŞ TARİHİ
|
|
1
|
Ziraat Bankası
|
1888
|
|
2
|
İstanbul Bankası
|
05.07.1911
|
|
3
|
Konya İktisad-ı Milli A.Ş.
|
30.11.1911
|
|
4
|
Asya Bankası Anonim Şirket-i Osmaniyyesi
|
10.01.1914
|
|
5
|
Emlak ve İkrazat Bankası Osmanlı A.Ş.
|
22.01.1914
|
|
6
|
Milli Aydın Bankası
|
18.07.1914
|
|
7
|
Karaman Milli Bankası Osmanlı A.Ş.
|
18.04.1915
|
|
8
|
Kayseri Milli İktisat A.Ş.
|
11.07.1916
|
|
9
|
Akşehir Osmanlı İktisat A.Ş.
|
01.11.1916
|
|
10
|
Köy İktisat Bankası
|
1916
|
|
11
|
Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası
|
01.01.1917
|
|
12
|
Manisa Bağcılar Bankası
|
27.11.1917
|
|
13
|
Milli İktisat Bankası
|
20.04.1918
|
|
14
|
İktisat A.Ş.
|
08.07.1918
|
|
15
|
Eskişehir Çiftçi Bankası O.A.Ş.
|
09.09.1918
|
|
16
|
İtibar ve Ticaret Osmanlı A.Ş.
|
04.12.1918
|
|
17
|
Adapazarı İslam Ticaret Bankası O.A.Ş.
|
05.08.1919
|
|
18
|
Adapazarı Emniyet Bankası T.A.Ş.
|
1919
|
|
19
|
Konya Türk Ticaret Bankası
|
1920
|
|
20
|
Bor Zürra ve Tüccar Bankası A.Ş.
|
06.11.1921
|
Osmanlı’da
kurulan ilk ulusal banka Ziraat Bankasıdır. Ziraat Bankası’nın temelini 1863
yılında Mithat Paşa tarafından kurulan Memleket Sandıkları oluşturmuştur. Bir
tür tarım kooperatifi olan Memleket Sandıklarının kuruluşunun ilk yıllarında
başlıca kaynağını çiftçilerin yaptıkları üretimin bedeli oluşturmuştur. Ancak
merkezi bir sisteme bağlı olmaması sonucu ortaya çıkan sebeplerle Sandıkların
işleyişi zayıflamıştır. Memleket Sandıklarının durumunu iyileştirmek ve
sermayelerini güçlendirmek için Aşar Vergisi’ne %10 oranında ‘’Menafi Hissesi’’
adı altında bir zam yapılmış ve bu Sandıklara artık Menafi Sandıkları
denmiştir. Fakat Menafi Sandıklarının da istenen sonuçları vermemesi üzerine
Ağustos 1888 tarihli bir nizamname ile bu sandıkların yerine Ticaret ve Nafıa
Nezaretine bağlı, merkezi İstanbul’da bulunan, başlangıç sermayesi 10 milyon
Osmanlı Lirası olan Ziraat Bankası kurulmuştur. Zaman içinde yapısında ve
çalışma esaslarında bazı değişiklikler yapılarak, 1916 yılında kanunla kurulmuş
bir Devlet Bankası durumuna gelmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra da Ziraat
Bankası’nı güçlendirerek, tarım kredilerini yeterli düzeye yükseltmek için 1924
yılında banka bir devlet kurumu olmaktan çıkarılmış 30 milyon lira sermayeli,
99 yıl süreli bir anonim şirket haline getirilmiş ve bankaya tarımsal kredi
yanında her türlü bankacılık faaliyetinde bulunabilme yetkisi tanınmıştır. Daha
sonra 1937 yılında T.C. Ziraat Bankası unvanını alarak bir iktisadi Devlet
Teşekkülü şekline dönüştürülmüştür. Osmanlı İmparatorluğundan günümüze kadar
sürekli yenilenerek faaliyetine devam eden banka bugün T.C.Ziraat Bankası
unvanıyla Türk Bankacılık sisteminin temel taşlarından birini oluşturmaktadır.
18.07.1914
tarihinde çoğu incir bahçesi sahibi olmakla birlikte İttihat ve Terakki
mensubu, avukat,han işletmecisi ve arazi sahiplerinden oluşan 20 kişi
tarafındankurulmuştur.Sermayesinin %50'si Ziraat Bankasına aittir. Banka
kurulduktan sonra incir üreticileri Aydın İncir Müstahsilleri Kooperatifi adı
altında örgütlenmişlerdir. Banka ile Kooperatif arasında kurulan bağdan bu
dönemde yabancı ve azınlıkların iktisadi tahakkümünden kurtulmak amacıyla
sadece bankanın kurucusu olan tüccar ve toprak sahiplerinin değil küçük
üreticilerinde örgütlendiği anlaşılmaktadır.
Kayseri Milli
İktisat A.Ş.İttihat Terakki mensupları ve tacirlerden oluşan 7 kişi tarafından
11.07.1916 tarihinde kurulmuştur. Şirket başlangıçta ticaretle uğraşmış ve çok
kar etmiştir. Kurtuluş Savaşından sonra kaybettiği yarı sermayesini yükseltmek
için faizcilik işine başlamış ve kısa zamanda sermayesini yükseltmiştir.
14.01.1933 tarihli genel kurul toplantısıyla şirket adını Kayseri Milli İktisat
Bankası T.A.Ş. olarak değiştirmiştir.03.11.1936 yılında genel kurul
toplantısıyla bankalar kanununa uyulmasının imkansız ve masraflı olması
gerekçesiyle feshine karar verilmiştir.
Kayseri Köy
İktisat Bankası, İttihat ve Terakki mensubu, orta büyüklükte arazi sahibi 5
kişi tarafından 1916 yılında kurulmuştur.Köylülerden otuz okka buğday veya
bunun iki misli arpa veya çavdar alınması karşılığında bir hisse verilecekti.
Bu teşebbüs sonucu 7.000 liralık zahire toplanmış. Toplanan zahire kredi ile
memurlara ve cihet-i zabıtaya satılmış ancak bu paralardan bir kısmının 1922
yılında dahi tahsil olunamadığı anlaşılmıştır. Osmanlı Hükümeti 1918'den sonra
sermayenin tamamının kurucular tarafından taahhüt ve %10'unun tediye edilmediği
gerekçesiyle Bankanın resmen ve hukuken kurulmadığını ileri sürmüş ve
köylülerden zahire toplanmasını yasaklamıştır. Kuruluş işlemleri 1920 yılının
ilk aylarında tamamlanabilmiş ve banka adını Kayseri Çiftçiler Bankası O.A.Ş.
olarak değiştirmiştir.
Akşehir
Osmanlı İktisat A.Ş.’ nin kuruluş temeline bakıldığı zaman ülkemizde kurulan
ilk milli sermayeli banka olduğu görülmektedir.14.03.1909 yılında ülkemizde kurulan
İktisad-ı Osmani Şirketi(Osmanlı İktisat Şirketi) nin01 Kasım 1916 tarihinde anonim
şirket haline dönüşmesi sonucu Akşehir Osmanlı İktisat A.Ş. adını almasıyla oluşmuştur.
Manifatura ticareti yapan üç kişi tarafından kurulmuştur. 21.04.1924 tarihinde
Akşehir Bankası T.A.Ş. adını almıştır. 1924 yılında Ana Sözleşmesinde
değişiklik yapılarak bankacılık işlemleri dışında komisyonculukta yapabileceği
ayrıca yabancı ülkelere ticaret emtiası satabileceği de öngörülmüştür.
Manisa
Bağcılar Bankası 27 Kasım 1917 yılında çoğunluğu İttihat ve Terakki mensubu 57
kişi tarafından kurulmuştur.1950 yılında unvanı Türkiye Bağcılar Bankası A.Ş.
olarak değişmiştir.Banka genel olarak üreticiye tarımsal kredi vermiştir.
Ayrıca ticari kredi faaliyetinde de bulunmuştur.
Eskişehir
Çiftçi Bankası O.A.Ş. kesin olmamakla beraber İttihatçı Zekai Bey ve iki
arkadaşı tarafından 09.09.1918 tarihinde kurulmuştur. Özellikle köylüye, ikinci
derecede tüccara, esnafa ve memurlara borç para vermiştir. 1926 yılında
olağanüstü hissedarlar genel kurulu toplantısında köylüye borç para vermediği,
yönetimde suistimal bulunduğu, 50.000 TL kadar yolsuzluk olduğu,
yöneticilerinin kişisel çıkarlar sağladıkları ileri sürülmüştür. 1930’ larda
tasfiyeye girmiştir.
4.1. OSMANLI İTİBAR-I MİLLİ
BANKASI (1917)
Ulusal
bankacılık akımı sonucunda 1917 yılında Maliye Nazırı Cavit Bey’in önderliğinde
kurulmuştur. Tamamen milli bir kredi kurumu yaratmak amacıyla, 4 milyon Osmanlı
Lirası sermaye ile kurulmuştur. Ana sözleşmesinde sadece Osmanlı tebaasının
bankaya hissedar olabileceği belirtilmiş ve her türlü işlemlerinde Türkçe
dilinin kullanılması zorunluluğu getirilmiş böylece bankanın milli kimliği
korunmaya çalışılmıştır. Bankanın sermayesini güçlendirmek için hisse
senetlerinin değeri düşük paylara ayrılmıştır. Toplam 400 bin hisse senedinden,
200 hisse senedi bankaya destek olmak için Padişah Mehmet Paşa tarafından
alınmıştır. Ancak bankanın hisse senetleri beklenen ilgiyi görmemiş, hisse
senetlerine yazılma tarihinin sona erdiği 15 Şubat 1917’ye iki gün kala, 147
bin hisse senedi elde kalmıştır.[13]
Banka genel
bir ticaret bankasının tüm işlemlerini yapabildiği gibi, ayrıca demiryolu,
havayolu, kanal ve limanlar gibi genel bayındırlık hizmetleri yapımına, tarım
ve sanayinin gelişmesine yardım edebilecek ulusal şirketler kurmaya ve böyle
şirketlere iştirak etmeye de yetkili kılınmıştır.
İleride bir
devlet bankasına dönüşmesi öngörülen Osmanlı İtibar-ı Milli Bankasına 21 Şubat
1917 tarihli bir kanunla birçok ayrıcalık ve kolaylık tanınmıştır. Bunlar;
1.
Bankanın dağıtacağı temettü ile her türlü menkul
ve gayrimenkul varlıkları ‘’gerek mevcut gerekse ilerde ihdas edilecek olan her
türlü rüsum ve tekalif ve harçtan muaf’’ olacaktı.
2.
Banka ile resmi daireler arasında yapılacak
muamelelere ilişkin evrak ve senet ve ilanlara damga resmi uygulanmayacaktı.
3.
Bankanın kuruluşu için gerekli eşya, malzeme,
mefruşat ve kasalar gümrük resminden muaf tutulacaktı.
4.
Bankanın hisse senetleri bütün resmi dairelerce
kefalet akçesi olarak kabul edilecekti.
5.
Banka, Türkiye içindeki haberleşme ve nakit
nakli için posta ve telgraf ücreti ödemeyecekti.
Fakat bütün bu
ayrıcalıklara rağmen banka, yabancı bankalardan sermaye alma yoluna giderek
itibarını kaybetmiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin savaştan yenilgiyle çıkması
da bankaya olan muhalefeti arttırmış, banka yoğun eleştiri odaklarına maruz
kalmıştır.Sonuç olarak da 1927 yılında İş Bankasına katılmıştır.[14]
4.2. T.İŞ BANKASI (26 Ağustos
1924)
1923 yılında
toplanan İzmir İktisat Kongresinde ulusal ekonominin kurulabilmesi için ulusal
bankacılığında gelişmesi gerektiği ve bunun için de devletin desteğinin gerekli
olduğu vurgulanmıştır. Kongrede ticaret grubunun bir ‘’ticaret ana bankası’’
kurulması talebi T. İş Bankası kurularak yerine getirilmiştir.
26 Ağustos 1924 yılında idare
merkezi Ankara’da olmak üzere Celal Bayar yönetiminde ve Atatürk’ün insiyatifi
ile T. İş Bankası kurulmuştur. Bankanın kurucuları Atatürk’ün yakın çevresinden
olan, 11’i mebus, geriye kalan 25’i eşraf, tüccar ve sanayici olan toplam 36
kişiden oluşmaktadır. Bankanın kuruluş amaçları;[15]
a) Tüm
banka işlemlerini yapmak,
b) Tarımsal
ve sınai faaliyetler ile madencilik ve bayındırlık faaliyetlerinde bulunmak,
c) Çeşitli
eşyanın, araç ve gereçlerin üretimi veya temini için şirketler kurmak, bu
alanlarda faaliyette bulunan şirketlere katılmak,
d) Çeşitli
sınai ve ticari faaliyetleri gerek kendi adına ve hesabına, gerekse yerli ve
yabancı kuruluşlarla ortaklaşa veya bu kuruluşlar adına ve hesabına üstlenmek
ve uygulamaktır.
e) Ve
bunlara ilave olarak sigortacılık, taşımacılık, ihracat, turizm ve enerji
üretimi ve dağıtımı işlerinde bulunmakta faaliyetleri arasında yer almıştır.
T. İş Bankası
1.000.000 TL sermaye taahhüdü ile kurulmuş. 30 Haziran 1926 tarihli genel kurul
toplantısıyla sermayesi 2.000.000 TL. na çıkarılmıştır. 29 Haziran 1927 tarihli
bir sözleşmeyle 2.000.000 TL. sermayeli İtibar-ı Milli Bankası ile eşit
şartlarla birleşerek sermayesi 4.000.000 TL. olmuştur. Ayrıca İş Bankası
İtibar-ı Milli Bankasının o tarihe kadar özel kanun ile yararlandığı
ayrıcalıklardan da yararlanmaya başlamıştır. 02 Haziran 1929 tarihli genel
kurul toplantısıyla sermayesinin 4.000.000 TL. ndan 5.000.000 TL. na
çıkarılması kararlaştırılmış. 25 Şubat 1939 da 5.000.000 TL.nın tamamı ödenmiş
durumdadır.[16]
1930’lu
yıllarda Türkiye’nin ekonomik durumuna ilişkin bir rapor hazırlayan ABD’li
uzmanlar T. İş Bankasının sermayesinin hem halka hem de devlete ait olduğunu
belirterek bankaya ‘’yarı resmi’’ sıfatını uygun bulmuşlardır.[17]
T. İş Bankası,
günümüzdeki önemli devlet bankalarından biri olarak halen faaliyetine devam
etmektedir.
5. 1923 – 1960 YILLARI ARASI ÜLKEMİZDE KURULAN
YABANCI VE ULUSAL BANKALAR
5.1. YABANCI SERMAYELİ BANKALAR (1923-1960)
Ülkemizde 1875
yılından itibaren ekonomide büyük bir hakimiyete sahip olan yabancılar
tarafından çeşitli banka ve şubeler açılmıştır. 1960’lara kadarki bu dönemde 24
yabancı banka ülkemizde faaliyete girmiş bunların 17 tanesi Cumhuriyetin
ilanından önce kurulmuş, 7 tanesi de Cumhuriyetin ilanından önce faaliyetine
son vermiştir. Kalan bankaların birçoğu da 1929 – 1933 yılları arası
faaliyetlerine son vermiştir. 1875-1960 arası kurulan yabancı sermayeli
bankaların listesi şu şekildedir;
|
SIRA NO
|
BANKA
|
Türkiye'de
Faaliyete Geçtiği Tarih
|
Türkiye'de
Faaliyetini Durdurduğu Tarih
|
MERKEZİ
|
|
1
|
CreditLyOnnais
|
1875
|
1933
|
FRANSA
|
|
2
|
Alman-Filistin Bankası
|
1899
|
1923 öncesi
|
ALMANYA
|
|
3
|
İngiliz Şark Bankası
|
1900
|
1923 öncesi
|
İNGİLTERE
|
|
4
|
İngiliz-Filistin Bankası
|
1902
|
1923 öncesi
|
İNGİLTERE
|
|
5
|
Atina Bankası
|
1904
|
1923 öncesi
|
YUNANİSTAN
|
|
6
|
Şark Bankası
|
1904
|
1923 öncesi
|
YUNANİSTAN
|
|
7
|
WienerBankverein
|
1905
|
1923 öncesi
|
AVUSTURYA
|
|
8
|
Deutsche Orient Bank
|
1906
|
1945
|
ALMANYA
|
|
9
|
Şark Ticaret Bankası
|
1907
|
1923 öncesi
|
İTALYA
|
|
10
|
Deutsche Bank
|
1909
|
1945
|
ALMANYA
|
|
11
|
Unicredit Banca di Roma S.p.a
|
1911
|
2008
|
İTALYA
|
|
12
|
Banka MarmaroşBlank ve Şurekası
|
1919
|
1929
|
ROMANYA
|
|
13
|
Banka Kommerçialeİtalyana
|
1919
|
1977
|
İTALYA
|
|
14
|
Felemenk Bahrisefit Bankası
|
1921
|
-
|
HOLLONDA
|
|
15
|
İonian Bank Ltd.
|
1922
|
1929
|
İNGİLTERE
|
|
16
|
BanqueFrançaisedesPays Orient (Memaliki
Şarkiye Fransız Bankası)
|
1922
|
1933
|
FRANSA
|
|
17
|
Şarki Karip Ticaret Bankası
|
1922
|
1956
|
İNGİLTERE
|
|
18
|
Banque Belge Pour L-Etranger
|
1924
|
1929
|
BRÜKSEL
|
|
19
|
BanqueChrisoveloni (Hrisoveloni Bankası)
|
1924
|
1936
|
ROMANYA
|
|
20
|
İtalyan Şark Bankası
|
1925
|
1931
|
İTALYA
|
|
21
|
Banque General Pour Le Commerce
Etranger(Umumi Ticareti Hariciye Bankası
|
1925
|
1933
|
FRANSA
|
|
22
|
S.S.C.B. Ticareti Hariciye Bankası
|
1925
|
1951
|
RUSYA
|
|
23
|
BanqueFrancoAsiatique (Bank
FrankoAzyetik)
|
1929
|
1933
|
FRANSA
|
|
24
|
TheAmerican Express Bank Co
|
1955
|
1961
|
AMERİKA
|
5.2. ULUSAL BANKALAR (1923-1960)
Osmanlı
döneminde özellikle İkinci Meşrutiyet sonrası ulusal bankalar kurulmaya
başlanmış, ancak istenen ve gerekli ölçülerde gelişme gösterememiş, kredi
piyasası ağırlıklı olarak yabancıların hakimiyetinde kalmıştır. Yabancı
bankalar daha çok ülkemizde faaliyette bulunan yabancı sermayeli kuruluşları
finanse ediyorlardı. 1923 yılında toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde de ulusal
bankacılığının önemi üzerinde durulmuş ve Cumhuriyetin ilk yıllarındaki kredi yetersizliğini
gidermek, kredi piyasasını yabancıların elinden kurtarmak ve sınai ve ticari
hayatı canlandırmak için ulusal bankaların kurulması hız kazanmıştır.[18]
Cumhuriyet’in
ilanından sonra kurulan ulusal bankaları kendi içinde özel bankalar ve devlet
bankaları olarak iki bölümde inceleyebiliriz.
5.2.1. ÖZEL BANKALAR
Cumhuriyetin ilanından sonra ülkemizde
kurulan ulusal bankaların 58 tanesi özel banka niteliğindedir. Bu bankalardan
1930’lara kadar ki dönemde kurulanlar daha çok yerel bölgelerde büyük toprak
sahipleriyle, mahalli tacirlerin bir araya gelerek kurdukları ve ancak bölgenin
ihtiyaçlarını karşılayabilen bankalardır.
Bankacılık alanındaki bu
hızlı gelişmeyi kontrol altında tutmak için 30.05.1933 tarihli Mevduat Koruma
Kanunu yürürlüğe girmiş, daha sonra 1936 yılında bu kanunun yerini Bankalar
Kanunu almıştır. Her iki kanun da bankaların mevduat kabulünü Maliye
Bakanlığının iznine bağlanmış, bankalara kuruldukları ya da faaliyet
gösterdikleri yörelere göre belirlenmiş miktarlarda ödenmiş sermaye bulundurma
zorunluluğu getirmiş ve bankaların sadece Anonim Şirket, Hisseli Komandit
Şirket ve Limited Şirket olarak kurulabileceği şartlarını getirilmiştir.
Böylelikle bankaların kuruluşları ve faaliyetleri düzenlenmiştir. Ancak birçok
ulusal banka bu şartları yerine getiremeyeceği için ve 1929-1930 ekonomik
bunalımının da etkisiyle 1930’lu yıllarda faaliyetine son vermek zorunda
kalmıştır. Bu bankaların bazılarından aşağıda bahsetmekle birlikte bankaların
kuruluş tarihlerine göre listesi şu şekildedir;
|
SIRA NO
|
BANKA ADI
|
KURULUŞ TARİHİ
|
|
SIRA NO
|
BANKA ADI
|
KURULUŞ TARİHİ
|
|
1
|
Aydın İncir ve Himaye-i Zürra Osmanlı
A.Ş.
|
18.01.1923
|
30
|
Kırşehir Ticaret Bankası
|
1931
|
|
|
2
|
Konya Ahali Bankası T.A.Ş.
|
03.04.1924
|
31
|
Zonguldak Yardım Bankası
|
1933
|
|
|
3
|
Akhisar Tütüncüler Bankası
|
17.09.1924
|
32
|
Yapı ve Kredi Bankası
|
1944
|
|
|
4
|
İstanbul Esnaf Bankası T.A.Ş.
|
14.06.1925
|
33
|
Türkiye Garanti Bankası
|
1946
|
|
|
5
|
Karaman Çiftçi Bankası T.A.Ş.
|
28.11.1925
|
34
|
Akbank
|
1948
|
|
|
6
|
T.Ticaret ve Sanayi Bankası
|
1925
|
35
|
Niğde Bankası
|
1948
|
|
|
7
|
Aksaray Halk İktisat Bankası T.A.Ş.
|
06.03.1926
|
36
|
Tutum Bankası
|
1948
|
|
|
8
|
Niğde Çiftçi ve Tüccar Bankası T.A.Ş.
|
26.06.1926
|
37
|
Türkiye Kredi Bankası
|
1948
|
|
|
9
|
Afyonkarahisar Terakki-i Servet Bankası
T.A.Ş.
|
06.09.1926
|
38
|
Türkiye Eski Muharipler Bankası (
MUHA-Bank )
|
1950
|
|
|
10
|
Nevşehir Bankası T.A.Ş.
|
10.02.1927
|
39
|
Türkiye Sınai Kalkınma Bankası
|
1950
|
|
|
11
|
Kocaeli Halk Bankası
|
07.03.1927
|
40
|
Göynük Sanayi ve Kredi Bankası
|
1951
|
|
|
12
|
Denizli İktisat Bankası
|
10.04.1927
|
41
|
Doğubank
|
1952
|
|
|
13
|
Akseki Ticaret Bankası T.A.Ş.
|
29.06.1927
|
42
|
Demirbank
|
1953
|
|
|
14
|
Eskişehir Bankası T.A.Ş.
|
21.07.1927
|
43
|
İstanbul Bankası
|
1953
|
|
|
15
|
Ermenek Ahali Bankası T.A.Ş.
|
03.09.1927
|
44
|
Türk Ekspres Bankası
|
1953
|
|
|
16
|
Şarki Karaağaç Bankası T.A.Ş.
|
29.11.1927
|
45
|
İşçi Kredi Bankası
|
1954
|
|
|
17
|
İzmir Esnaf ve Ahali Bankası T.A.Ş.
|
19.01.1928
|
46
|
Şekerbank (Pancar Kooperatifleri Bankası
)
|
1954
|
|
|
18
|
Türkiye İmar Bankası T.A.Ş.
|
22.03.1928
|
47
|
Türk Yapı Bankası
|
1954
|
|
|
19
|
Ürgüp Zürra ve Tüccar Bankası T.A.Ş.
|
16.05.1928
|
48
|
Buğday Bankası
|
1955
|
|
|
20
|
Karadeniz Bankası T.A.Ş.
|
28.05.1928
|
49
|
Pamukbank
|
1955
|
|
|
21
|
Bor Esnaf Bankası T.A.Ş.
|
19.06.1928
|
50
|
Türkiye Turizm Bankası
|
1955
|
|
|
22
|
El'aziz (Elazığ) İktisat Bankası T.A.Ş.
|
23.10.1928
|
51
|
Raybank
|
1956
|
|
|
23
|
Trabzon Tasarruf ve İkraz Bankası
|
1928
|
52
|
Esnaf Kredi Bankası
|
1957
|
|
|
24
|
Lüleburgaz Birlik Ticaret Bankası T.A.Ş.
|
16.01.1929
|
53
|
İzmir Halk Sandığı
|
1957
|
|
|
25
|
Mersin Ticaret Bankası T.A.Ş.
|
06.03.1929
|
54
|
Türkiye Muallimler Memurlar ve Subaylar
Bankası (TÜMSU-Bank)
|
1957
|
|
|
26
|
Van Milli İktisat Bankası
|
08.05.1929
|
55
|
Çaybank (DERBANK)
|
1958
|
|
|
27
|
Üsküdar Bankası T.A.Ş.
|
11.07.1929
|
56
|
Maden Kredi Bankası
|
1958
|
|
|
28
|
Kastamonu Bankası T.A.Ş.
|
24.02.1930
|
57
|
Sanayi Bankası
|
1958
|
|
|
29
|
Diyarbakır Bankası
|
1931
|
|
58
|
Türkiye Birleşik Tasarruf ve Kredi
Bankası
|
1959
|
17.09.1924
tarihinde idare merkezi Akhisar’da kurulmuştur. 250 kurucu arasında
tüccar,emlak ve arazi sahipleri ve milletvekilleri bulunmaktadır. 1927 yılında
bankada en çok hisse Maliye Bakanlığı ileT.C.Ziraat Bankasıdır. 1940 yılında
sermayede ikinci büyük pay Mühendisler Grubu diye adlandırılan kişilere aittir.
10 Nisan 1954 tarihinden itibaren Türkiye Tütüncüler Bankası adını almıştır.1996
tarihinde Yaşar topluluğuna dahil olduktan sonra Türkiye Tütüncüler Bankası
Yaşarbank A.Ş. adını almıştır.26 Ocak 2001 tarihinde Sümerbank A.Ş. bünyesine girmiştir.
06.03.1926
tarihinde idare merkezi Aksaray’da olmak üzere kurulmuştur. Kurucuları arasında
1 Milletvekili, 1 Müftü bulunmakla birlikte çoğunluğu tüccar, emlak ve arazi
sahipleridir. Bankacılık işlemleriyle uğraşmak, tarım ve ticaret teşekküllerine
katılmak amacıyla kurulmuştur. 1934 yılında bankanın yalnız kuruculara ve idare
meclisi üyelerine ve bunların yakınlarına kuvvetli olmayan teminatlar
karşılığında borç para verdiği ileri sürülmüştür. Niğde Valiliğinin 11.02.1947
tarihli bir telgrafından anlaşıldığına göre bankanın sermayesi kalmamıştır.
1952 yılında bankayı teftiş etmeye giden müfettiş teftişe muhatap bir kimsenin
bulunmadığını belirtmektedir.
26.06.1926
tarihinde idare merkezi Niğde’de olmak üzere kurulmuştur. Kurucuları arasında 1
Milletvekili, 1 Müftü bulunmakla birlikte çoğunluğu tüccardır. 1930 yılında
bankanın sermayesinin yarısından fazlası Niğde Özel İdaresi elindedir.1942
yılında ortaklar arasında ihtilaf çıkması sebebiyle ve politik nedenlerle
feshedilmiştir.
Kocaeli Halk Bankası 07.03.1927 tarihinde Kocaeli’
de çoğunlukla ticaretle uğraşan kişiler tarafından kurulmuştur.1961 deki statü
değişikliğinden sonra unvanı Kocaeli Bankası T.A.Ş olarak değişmiştir.Bankanın
1982 yılında Çolakoğlu grubu tarafından satın alınmasıyla birlikte unvanı Türk
Ekonomi Bankası A.Ş olarak bir kez daha değişmiş ve merkezi İstanbul'a
taşınmıştır.
21.07.1927 tarihinde idare
merkezi Eskişehir’de olmak üzere kurulmuştur. Milletvekili olan ve aynı zamanda
büyük arazi sahibi ve tüccar Emin Bey'in öncülüğünde tüccarlar tarafından kurulmuştur.2
Temmuz 2001 tarihinde Etibank A.Ş. bünyesine girerek faaliyetine son vermiştir.
03.09.1927 tarihinde idare
merkezi Ermenek’te kurulmuştur. Kurucular o tarihte Cumhuriyet Halk Fıkrası
mensubudurlar. Ancak bankanın kuruluşunda Devletin teşviki
olmamıştır.Ermenek'te iktisadi durumun bozuk olması nedeniyle, tüccarın çektiği
kredi sıkıntısını karşılamak ve iktisadi hayata yeni bazı girişimlerle canlılık
vermek amacıyla kurulmuştur.1942 yılında tasfiye edilmiştir.
29 Kasım 1927 yılında kurulmuştur. Kurucularının
çoğunluğu tüccardır. Kurucular arasında birde Isparta meb’usuvardır.1961-1962
yıllarında Sağlık Bankası adı altında bir banka kurmak üzere gerekli
teşebbüslerde bulunan bir heyet, yeni bir banka yerine Şarki Karaağaç
Bankasının hisse senetlerini satın almış ve bankanın adı 04.05.1962 yılında
Sağlık Bankası T.A.Ş. Olarak değişmiştir.
19 Ocak 1928 yılında idare merkezi İzmir’de
olmak üzere kurulmuştur. Kurucular arasında tüccar ve mağaza sahiplerinin yanı
sıra birde vali bulunmaktadır. İkinci Dünya Savaşından sonra banka sermayesinin
gittikçe belirli ellerde toplandığı görülmektedir. 05.12.1959 tarihli genel
kurul toplantısında bankanın adı EGEBANK A.Ş. olarak değiştirilmiştir.
06.03.1929 tarihinde idare merkezi Mersin’de kurulmuştur. Tüccar,
fabrikatör ve arazi sahipleri tarafından kurulmuştur.Banka teknik açıdan
başarılı olamamıştır. Bankacılığın faaliyetlerine tefeciliği meşrulaştırma
politikası hakim olmuştur. Banka taşınmaz mallar karşılığında ipotekle borç
para vermiş, alacağını tahsil edemeyince de taşınmaz malları
satmıştır.15.02.1940 tarihinde genel kurul toplantısıyla bankanın tasfiyesine
karar verilmiştir.
Yapı ve Kredi Bankası
1944 yılında kurulmuştur. Unvanında "Yapı" sözcüğünün bulunmasına ve
bankanın ülkenin en önemli toplumsal sorunlarından biri olan konut sorununu
çözmek amacıyla kurulduğunun açıklanmış olmasına karşın;banka konut yapımını ve
konut sektörünü finanse eden bir ihtisas bankası olarak değil,bir mevduat veya
ticaret bankası olarak gelişmiş,faaliyetini sürdürmüştür.Ülkemizde holding
bankacılığının gelişmekte olduğu 1970 li yıllarda,bu bankanın yönetiminin ele
geçirilmesi konusunda Sabancı Grubu ile Çukurova Grubu arasında büyük bir
rekabet söz konusu olmuştur.Bunun sonucunda bankanın yönetimi Çukurova Holding’e
geçmiştir.
Türkiye Garanti Bankası
1946 yılında Ankara'da kurulmuştur. 103 tüccar tarafından kurulan bankadaha
sonra merkezini İstanbul'a taşıyarak,uzun süre Cabir Selek yönetiminde
kalmıştır.Holding bankacılığının hız kazandığı 1970 li yıllarda büyük
holdinglerin dikkatini çeken bu bankanın pay senetlerinin önemli bir bölümü
1970 li yılların sonlarında Koç Holding ile Sabancı Holding'in elinde
toplanmıştır.Bankanın %62 sine sahip olan Koç grubu ile bankadaki pay oranı %35
e ulaşan Sabancı grubunun bankanın yönetiminde uyum sağlayamamaları üzerine
1980 li yılların başlarında önce Koç grubu daha sonra da Sabancı grubu
paylarını Ayhan Şahenk'in Doğuş grubuna satmışlardır.
Akbank 1948 yılında Adana'da kurulmuştur.Hızlı bir gelişme gösteren
bankanın merkezi daha sonra İstanbul'a taşınmış ve zamanla pay senetleri de
Sabancı grubunun elinde toplanmıştır.Akbank ülkemizde Holding bankacılığının
daha açık bir deyişle özel bir holdinge bağlı banka yönetiminin ilk tipik
örneğini oluşturmuştur.Dışa dönük bankacılık çalışmaları da yapan Akbank 1981
yılında hükümetin izniyle Londra'da uluslararası ilk Türk bankası olan Ak
İnternationalLtd.'yi 1983 yılında faaliyete geçirmiştir.Akbank ayrıca 1986
yılında Fransa'nın en büyük bankalarından biri olan "BanqueNationale de
Paris" ile ortak olarak Türkiye'de BNP-Ak Bankası adıyla yeni bir banka
kurmuştur.Bu bankaya 1988 yılında Dresdner Bank da katılmış olup
BNP-Ak-Dresdner Bank olarak değiştirilmiştir.
Türkiye Sınai Kalkınma
Bankası 1950 yılında kurulmuştur.Türkiye Sınai Kalkınma Bankası 1925 yılında
kurulan fakat başarılı ve uzun ömürlü olmayan Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası
denemesi bir yana bırakılacak olursa,ülkemizde kurulan ilk kalkınma
bankasıdır.Banka kuruluş amaçlarını gerçekleştirmek üzere,özel imalat
sanayisini orta ve uzun süreli krediler vermekte,özel sınai teşebbüslere
sermaye iştiraki bulunmakta,yeni sınai teşebbüslerin kurulmasını
desteklemekte,kuruluşlara, girişimcilere teknik yardım sağlamaktadır.Türkiye
Sınai Kalkınma Bankası genellikle özel imalat sanayisini Türk Lirası ve döviz
kredileri ile finanse etmektedir;Madencilik,ulaştırma,enerji gibi ekonomik
kalkınma açısından önemli sektörlere kredi vermemektedir.
7 Eylül 1953 te İstanbul
Galata'da demir ticaretini geliştirmek için kurulmuştur.Daha sonra 2001
tarihinde HSBC Bank A.Ş’ ye devredilmiştir.
Pamukbank 1955 yılında
İstanbul ve Adana'da yerleşik bir grup iş adamı tarafından her türlü bankacılık
faaliyetinde bulunmak üzere kurulmuştur.Banka daha sonra kurucular arasında
bulunan Çukurova grubunun yönetimine geçmiştir.
5.2.2. DEVLET BANKALARI (1923 – 1960)
Bankacılık alanında
yapılan düzenlemeler çerçevesinde, ülkemizde 1930’lu yıllarda Birinci Sanayi Planı
ve iktisadi devletçilik ilkesiyle bağlantılı olarak devlet bankaları kurulmaya
başlanmış, 1923 -1960 yılları arasında ülkemizde 12 Devlet Bankası faaliyete
geçmiştir. Bu bankalar tarih sırasıyla şöyledir;
|
SIRA NO
|
BANKA ADI
|
KURULUŞ
TARİHİ
|
|
1
|
Türkiye İş Bankası A.Ş.
|
26.08.1924
|
|
2
|
Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası
|
19.04.1925
|
|
3
|
Emlak ve Eytam Bankası T.A.Ş.
|
11.07.1926
|
|
4
|
T.C.Merkez Bankası
|
11.06.1930
|
|
5
|
Sümerbank
|
03.06.1933
|
|
6
|
Türkiye Halk Bankası
|
18.06.1933
|
|
7
|
Belediyeler Bankası
|
24.06.1933
|
|
8
|
Etibank
|
20.06.1935
|
|
9
|
Denizbank
|
30.11.1937
|
|
10
|
Denizcilik Bankası
|
10.08.1951
|
|
11
|
Türkiye Vakıflar Bankası
|
1954
|
|
12
|
Türkiye Öğretmenler Bankası
|
1959
|
Türkiye Sanayi ve Maadin
Bankası19.04.1925 tarihinde kurulmuştur. 13 Anonim Şirketle ortaklığı
bulunmaktadır. Fabrika kurma, fabrika işletme, iştiraklerde bulunma yetkilerine
sahiptir. Ancak 1932 yılında tesis kurma ve işletmenin, sınai işlere girişmenin
bankacılıkla bağdaşmayacağı, bankacılık açısından riskler doğuracağı
gerekçesiyle sadece sanayi kredisi verebilen Sanayi Kredi Bankası haline
dönüşmüş ve yönetimindeki fabrikalar da Sanayi Ofisine bağlanmıştır. 1933 yılında
da Sümerbank kurulunca bankanın malvarlığı Sümerbank'a geçmiştir.
11.07.1926
tarihinde kurulan Emlakve Eytam Bankası T.A.Ş.’nin amacı bina ve üzerine
inşaat yapılacak arsa sahiplerine borç para vermektir. Bankanın kurulmasındaki
diğer bir amaç ise çok eski tarihlerden itibaren Şer’iye Mahkemelerinin
yönetiminde bulunan Eytam Sandıkları’nda biriken tasarrufların bankaya
devredilmesi yoluyla, bu birikimlerden ülkenin imarında yararlanmaktır. Sermayesinin
%50'si Maliye Bakanlığınca sağlanmıştır. 1946 yılında Türkiye Emlak Kredi
Bankası adını almıştır. 8 Ocak 1988 tarihinde Anadolu Bankası T.A.Ş ile
birleşerek Türkiye Emlak Bankası A.Ş. adını almıştır. 6 Temmuz 2001 tarihinde
T.C. Ziraat Bankası A.Ş. ye devredilmiştir. Daha sonra Türkiye Emlak Bankası
A.Ş’ nin 96 adet şubesini Türkiye Halk Bankası A.Ş’ ye devredilmesine karar
verilmiştir.12 Ekim 2001 tarihinde de bütün şubeleri Türkiye Halk Bankası A.Ş.’
ye devredilmiştir.
·
T.C. Merkez Bankası (11.06.1930)[36]
T.C. Merkez Bankası 11 Haziran 1930
tarihinde Ankara'da bir anonim şirket olarak kurulmuştur. Karma bir anonim
şirket olarak düşünülen bankanın pay senetleri A,B,C ve D olarak dört gruba
ayrılmış,A grubu pay senetleri hükümet müesseselerine(devlete),B grubu pay
senetleri ulusal bankalara,C grubu pay senetleri ulusal banka dışında kalan
diğer bankalara ve imtiyazlı şirketlere,D grubu pay senetleri de Türk ticaret
müesseselerine ve Türk uyruklu gerçek ve tüzel kişilere ayrılmıştır. T.C.
Merkez Bankasının amacı,kuruluş yasasında belirtildiği gibi,ülkenin ekonomik
kalkınmasına yardımdır.Bankaya,bu temel amacı gerçekleştirmek için iskonto
fiyatını tespit ve para piyasasını düzenlemek,hazine işlemleri yapmak,hükümetle
ortaklaşa Türk Parasının değerinin korunmasına yönelik tüm önlemleri almak
görev ve yetkileri verilmiştir.Banka,banknot çıkarma imtiyazına sahip olup,bu
imtiyaz süresi 30 yıl olarak belirlenmişti.Ancak imtiyaz süresinin,bitimine 5
yıl kalıncaya kadar yeniden uzatılabileceği öngörülmüştü.Daha sonra bu
imtiyaz süresi 1999 yılına kadar uzatılmış,21 Nisan 1994 tarihinde
de Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın banknot ihracı yetkisine ilişkin bu
süre sınırlaması tamamen kaldırılmıştır.[37]Bankanın kurulması ile
devletin kağıt parası (Evrakı nakdiyesi) kalkmakta,bunun yerine T.C. Merkez
Bankasının banknotları almaktadır.Merkez Bankası devletin gerek içte gerek dış
ülkelerde ödemelerini para alımlarını tüm hazine işlemlerini ve ülkenin içinde
ve dışındaki her türlü para nakil işlerini yerine getirecektir.Merkez
Bankasının kurulabilmesi,herşeyden önce,belli bir döviz ve altın rezervini
gerekli kılmaktaydı.Ödemeler dengesi açığını kapatabilmek ve mali zorlukları
yenebilme savaşı içinde olan Türkiye'nin o günkü koşullarda,bu altın ve döviz
varlığını (rezervi) hatta bankanın sermayesini,kendi kaynaklarıyla oluşturması
son derece zordu.Merkez Bankasının dış finansman gereksiniminin önemli bir
bölümü,TheAmericanTurkish-İnvestmentCorparation (ATIC) ile yapılan "Kibrit
İmtiyazı" anlaşması sonucu sağlanmıştır.Bu anlaşma ile Türkiye,1 Temmuz
1930 tarihinden itibaren 25 yıl süre ile kibrit,çakmak ve benzeri
tutuşturucuların üretim,dış alım ve dış satım haklarını ATIC'a vermiştir.Bu
tekel hakkına karşılık olarak da ATIC,2 yıl içinde İstanbul ili dahilinde,ülke
tüketimine yetecek bir fabrikayı açmayı taahhüt etmiştir.ATIC,ayrıca imtiyaz süresinde
her yıl 1.750.000 lira verecek,satışların belli bir düzeyi aşması ve dış satım
yapılması halinde,bu tutar daha da artabilecekti.En önemlisi,kibrit imtiyazı
karşılığı ATIC,Türkiye'ye %6,5 faizli ve 25 yıl süre ile 10.000.000 altın dolar
borç vermeyi kabul etmiştir.
Kuruluş yasasına göre
T.C. Merkez Bankasının temel görevleri ekonomik gelişmeye yardım etmek amacıyla
şu şekilde sıralanmıştır;
*Para ve kredi politikasını, kalkınma
planları ve yıllık programlar göz önünde bulundurularak, ekonominin gereklerine
göre ve fiyat istikrarını sağlayacak bir tarzda yürütmek,
*Hükümetle ortaklaşa ulusal paranın iç ve
dış değerini korumak amaçlarıyla gerekli önlemleri almak,
*Ulusal paranın hacim ve dolaşımını
düzenlemek,
*Bankalara kredi verme işlerini, kuruluş
kanununda belirtilen esas ve sınırlar içinde yürütmek,
*Para arzını ve ekonominin likiditesini
düzenlemek amacıyla açık piyasa işlemleri yapmak,
*Mevduat vade ve türleriyle, mevduatta
vade sürelerini ve bunların yürürlülük zamanlarını belirlemek,
*Ulusal para ile altın ve yabancı paralar
arasındaki pariteyi hükümetçe belirlenecek esaslar çerçevesinde saptamak,
*Altın ve döviz rezervlerini yasalar ve
hükümetçe alınacak kararlar çerçevesinde ülkenin ekonomik çıkarlarına uygun
şekilde yönetmek,
*Hükümetçe alınacak kararlar çerçevesinde
borsada döviz ve kıymetli madenler üzerinde işlem yapmak,
*Tasarruf mevduatı sigorta fonunu temsil
ve idare etmektir.
T.C. Merkez Bankasının temel
yetkileri de şu şekilde sıralanmıştır.
·
Banknot Çıkarma imtiyazı ve tekeli,
·
Para-Kredi konularında karar alma,
hükümete öneride bulunma,
·
Reeskont, iskonto ve faiz oranlarını
saptamak,
·
Firmaları denetlemek.
Sümerbank, mevcut sınai
tesisleri yönetmek ve yeni tesisler kurmak, ulusal ekonomiye katkıda bulunacak
sınai kuruluşlara iştirak etmek ve bankacılık işlemleri yapmak amacıyla
03.06.1933 yılında kurulmuştur. Banka, bir kamu sektörü kalkınma bankası
görünümündedir. Sümerbank, 1933-1939 yılları arasında 13 yeni sınai tesisin
kuruluşunu sağlayarak Birinci Sanayi Planının gerçekleştirilmesine büyük
katkıda bulunmuştur.
Cumhuriyet hükümetleri,ekonomik
olduğu kadar sosyal açıdan da önem taşıyan küçük işletmelerin kredi sorununa
çözüm bulmak,esnaf ve sanatkarların kredi bulmakta karşılaştıkları güçlükleri
ortadan kaldırmak amacıyla 18 Haziran 1933 T. Halk Bankasının kurulmasına kara
vermiş ancak banka 1938 yılında faaliyete geçebilmiştir.
Kentlerin
kalkındırılmasına hizmet etmek, şehirlerin imar planlarını hazırlamak, kent ve
kasabaların su, elektrik, hava gazı, kanalizasyon gibi kamu hizmetleriyle
ilgili tesisler, yapılar ve diğer işlerin ucuza getirilmesini kolaylaştırmak
amacıyla, belediyelere gerekli orta ve uzun süreli kredilerle teknik yardım
sağlayacak Belediyeler Bankası 24 Haziran 1933 tarihinde kurulmuştur. 1945
yılında bankanın adı İller Bankası olarak değişmiş ve faaliyet alanı,
belediyelerin yanı sıra il ve köy idareleri ile bu idarelere bağlı kurumların
bayındırlık işlerini de kapsayacak şekilde genişletilmiş, mali olanakları
arttırılmıştır. Banka, mevduat toplama dahil ticaret bankacılığına özgü işleri
de yapmakla beraber yerel yönetimleri finanse etmek yönü ağır basan özel amaçlı
bir ihtisas bankası niteliğini taşımaktadır.
Maden yataklarını ve
enerji kaynaklarından işletmeye elverişli görünenleri, işletecek teşebbüsleri
oluşturarak, finanse etmek amacıyla kurulmuştur. Etibank'ın gerçekleştireceği
yatırımların finansmanın halk birikimlerinin de kullanılması ilke olarak
benimsendiğinden, başlangıçta Etibank'ın özel kesime kredi vermesi
öngörülmemiş; bankanın kredi işlemleri, yalnız kendi kurduğu veya iştirak
ettiği teşebbüslerle sınırlandırılmıştır. Ancak kurulduktan 20 yıl sonra
bankanın özel kesime de kredi vermesine izin verilmiştir.
Devletin, sanayi, madencilik, elektrifikasyon alanlarındaki teşebbüslerini
kurmak, işletmek ve finanse etmek amaçlarıyla kurulan Sümerbank ve Etibank'tan
sonra, deniz yollarını işletmelerini yönetmek, yenilerini kurmak ve finanse
etmek amacıyla 30 Kasım 1937 tarihinde kurulmuştur. Her türlü bankacılık
işlemlerini yapabilme yetkisi verilmiştir. 1938 yılında faaliyete geçmiş ise de
uzun ömürlü olamamış, faaliyeti 1940 yılında sona ermiştir.
10.08.1951 tarihinde kurulmuş 1952 yılında
faaliyete geçmiştir. 1983 yılında yürürlüğe giren İktisadi Devlet Teşekkülleri
ve Kamu İktisadi Kurumları Hakkında Kanun ile oluşturulan Türkiye Denizcilik
Kurumunun bir bağlı ortaklığı durumuna gelmiştir. Banka denizcilik sektörüyle
ilgili faaliyetlerde bulunan bir İktisadi Devlet Teşekkülü statüsü kazanmıştır.
Türkiye Vakıflar Bankası taşınır ve taşınmaz mal ve değerler karşılığında
kredi açmak,ortaklıklar kurmak veya kurulmuş olanlara iştirak etmek, taşınmaz
mal alıp-satmak, her türlü bankacılık işlem ve hizmetlerini yapmak, Vakıflar
Genel Müdürlüğü ile Mülhak Vakıflar İdaresinin bankaya vermede yarar gördüğü
taşınmazları ve işletmeleri rasyonel bir şekilde yönetmek,devam ettirmek ve
işletilmeleri için gerekli tüm işlem ve girişimleri yapmak üzere 11.01.1954
tarihinde özel birkanunla kurulmuştur. Sermaye yapısı,Vakıflar Bankasının kamu
payının ağırlıklı olduğu bir karma teşebbüs niteliği taşıdığını göstermektedir.
Banka bir ihitisas bankası olmayıp bir ticaret veya mevduat bankası
niteliğindedir.
Türkiye Öğretmenler Bankası,memur ve öğretmenlere konut inşaatı için
taşınmaz mal ipoteği karşılığında krediler açmak, Milli Eğitim Bakanlığı merkez
ve taşra örgütünde görevli memurlara ait arsalar üzerinde konutlar inşa etmek
ve bunları peşin veya ipotek karşılığı, öğretmen ve memurlara satmak veya bu
amaçla arsalar ve meskenler satın almak, yapı onarım,taahhüt ve proje işleriyle
uğraşmak, yapı malzemesi ve ders aletleri endüstrisi kurmak ve ticareti yapmak
ve bu amaçla ortaklıklar oluşturmak veya kurulmuş ortaklıklara katılmak ve
diğer bütün bankacılık işlemleriyle uğraşmak üzere 1959 yılında ilkokul
öğretmenleri yapı sandığına üye olan ve olmayan Milli Eğitim Bakanlığı
memurları tarafından kurulmuştur.Özel Kanunla kurulan bu banka 1987 de kurumsal
sermayeli bir banka haline dönüştürülmüş,1992 yılında T.Halk Bankasına
katılması kararlaştırılmış,böylece varlığı sona ermiştir.
[1]
Sururi Kocaimamoğlu, Bankacılık
Ansiklopedisi, s.69
[2]
Sururi Kocaimamoğlu, a.g.e.,s.69
[3]
Sururi Kocaimamoğlu, a.g.e.,s.69
*Levanten:
Yaşadıkları toprakların Osmanlı’nın eline geçmesiyle, Osmanlı uyruğunu kabul
eden Venedik ve Cenevizlilerin daha sonra Ermeni ve Hristiyan Arnavutlarla
evlenmeleri sonucu oluşturdukları topluluğa denirdi. Bkz: Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi
[4]
A. Gündüz Ökçün, İktisat Tarihi Yazıları, Ankara, 1997, s.263
[5]
Suat Oktar-Arzu Varlı, İttihat ve Terakki
Dönemi’nin Ulusal Bankası: Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası, Marmara
Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 2009
[6]
Öztin Akgüç, 100 Soruda Türkiye’de
Bankacılık, s.12
[7]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.229
[8]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.232
[9]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.233
[10]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.234
[11]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.236
[12]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.239
[13]
Suat Oktar-Arzu Varlı, a.g.e.,
[14]
Öztin Akgüç, 100 Soruda Türkiye’de
Bankacılık, s.15
[15]
Uygur Kocabaşoğlu, T. İş Bankası Tarihi, 2011,
s.52
[16]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.247
[17]
Uygur Kocabaşoğlu, T. İş Bankası Tarihi
[18]
Öztin Akgüç, a.g.e.,
[19]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.248
[20]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.249
[21]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.250
[22]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.253
[23]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.240
[24]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.256
[25]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.256
[26]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.255
[27]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.259
[28]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.46,47
[29]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.47
[30]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.47,48
[31]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.48,49
[32]
Öztin Akgüç, a.g.e.
[33]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.48
[34]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.24
[35]
A. Gündüz Ökçün, a.g.e.,s.248
[36]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.135-145
[38]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.31,32
[39]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.34
[40]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.34
[41]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.32
[42]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.33
[43]
Haluk Cillov, Türkiye Ekonomisi Bünyesi,
1967, s.282
[44]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.45
[45]
Öztin Akgüç, a.g.e.,s.45
KAYNAKÇA
·
A. Gündüz ÖKÇÜN, İktisat Tarihi Yazıları, 1997
·
Suat OKTAR – Arzu VARLI, İttihat ve Terakki Dönemi’nin Ulusal Bankası: Osmanlı İtibar-ı Milli
Bankası, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 2009
·
Öztin AKGÜÇ, 100
Soruda Türkiye’de Bankacılık
·
Uygur KOCABAŞOĞLU, T. İş Bankası Tarihi, 2011
·
Halil ÇİVİ, Türkiye’de
Bankacılık, 1985
·
Haydar KAZGAN, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Bankacılık Tarihi, 1997
·
Cumhuriyet Ansiklopedisi (Cilt 1 – Cilt 2),
1923-1960
·
Sururi KOCAİMAMOĞLU, Bankacılık Ansiklopedisi
·
Dünden Bugüne İSTANBUL Ansiklopedisi
·
Süreyya HİÇ, Türkiye
Ekonomisi, 1994
·
Haluk CİLLOV, Türkiye Ekonomisi Bünyesi, 1967
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder